Што кафэ зрабілі для лібералізма і як гэта можа дапамагчы беларусам
Дэмакратыя стваралася не толькі на вуліцах, але і сярод талерачак.
Прывітанне, гэта “менскі капучынатар” і наша штомесячная рубрыка - “гарадскі капуч”, дзе я буду распавядаць пра крутыя гарадскія тэксты, культуру кафэ, гарадское жыццё, паўсядзённасць і гарадскую журналістыку.
Першы тэкст - гэта пераклад асобных фрагментаў тэксту з The New Yorker - “What Cafés Did for Liberalism”. Гэта рэцэнзія на кнігу “A Rich Brew: How Cafés Created Modern Jewish Culture” — дзе распавядаецца пра культуру кафэ ў габрэяў, раскіданых па ўсяму свету. Аўтар расказвае пра0 важнасць кавярні для мадэрнісцкай гарадской габрэйскай культуры ў Львове, Варшаве, Парыжы, Берліне, Тэль-Авіве і Нью-Ёрке.
Чым спадабаўся мне гэты тэкст — па-першае тое, што ён цікава распавядае пра гэту кнігу, змешвае гісторыю габрэйства, іх раскіданасць па свету, сацыяльныя тэорыі Хабермаса і еўрапейскую культуру кафэ. І пасля яго я нават здабыў сабе асобнік (лічбавы) гэтай кнігі.
Па-другое гэта цікава і для беларусаў (не важна, знаходзяцца яны ў Беларусі, ці не). Бо кніга пра розныя тактыкі выжывання ў самых цяжкіх абставінах раскіданага па ўсяму свету народа.
Таму прапаную і вам азнаёміцца з тэкстам (цалка прачытаць на англійскам па ссылцы). А кнігу вы можаце знайсці ў інтэрнэце (ці
***
Калі сацыяльныя прасторы ствараліся па-за прамым кантролем дзяржавы (у тым ліку і камерцыйныя, якія працуюць на прыбытак), грамадзянская супольнасць магла пачаць нечаканым чынам квітнець. Гэта было бачна на прыкладзе распаўсюджвання кафэ па еўрапейскіх гарадах у XIX стагоддзі і далей.
Тэорыя, звязаная з выдатным нямецкім сацыёлагам і філосафам Юргенам Хабермасам, заключаецца ў тым, што кавярні і салоны XVII-XVIII стагоддзяў дапамаглі закласці аснову ліберальнага Асветніцтва — «кафеінавага» шляху з "кланавага" грамадства ў касмапалітычнае. Дэмакратыя стваралася не толькі на вуліцах, але і сярод талерачак.
***
Справа не ў тым, што гутаркі ў кафэ абавязкова былі інтэлектуальна прадуктыўнымі, а ў тым, што сама практыка вольнага абмену меркаваннямі — магчымасць мець зносіны на роўных з чалавекам, не прыналежным да твайго клана або клубу, — спараджала сацыяльныя звычкі самавыяўлення, якія спрыялі імкненню да самакіравання. Для габрэяў, з іх пастаяннай звычкай да самавыяўлення і далёкай марай аб самакіраванні, кафэ было асабліва прывабным месцам.
***
У Вене Café Griensteidl было магнітам для «незадаволеных і рацыянальных»: крэслы з гнутага дрэва, шмат святла для чытання і газет на палачках. Захаванае да нашых дзён кафэ «Central» па сваім інтэр'еры нагадвала мініятурны Сан-Марка. (Пісьменнік-мадэрніст часоў fin-de-siècle Петэр Альтэнберг пісаў свой адрас: «Вена, Першы раён, кафэ Central»). Аднак у перыяд свайго росквіту гэта было «месца палітыкі», перапоўненае рэвалюцыянерамі-эмігрантамі.
***
Для габрэяў інвестыцыі ў кафэ як сацыяльны інстытут былі асабліва інтэнсіўнымі ва ўсёй Еўропе на працягу XIX і пачатку XX стагоддзяў. Вялікія кафэ былі «трэцімі прасторамі», не цалкам грамадскімі і не цалкам прыватнымі. Яны былі зонамі ўцёкаў, дзе людзі часта не ведалі ні вашага імя, ні з якога штэтла вы родам.
***
Патрыятычна настроены польскі пісьменнік мог сустрэцца ў варшаўскай кавярні з іншымі польскімі патрыётамі, пачытаць газеты, скласці планы, падзяліцца вершамі ці проста вырашыць бегчы ў Парыж.
Габрэйскі пісьменнік у той жа кавярні павінен быў спачатку вырашыць, якім палякам яму быць і якім габрэем заставацца. Гэта ўплывала не толькі на тое, як ён быў апрануты і з кім сядзеў, але і на тое, на якой мове ён пісаў – на ідышы ці на польскай – і пра што ён пісаў, седзячы ў кафэ.
***
Размовы і спрэчкі, якія вяліся ў кавярні, закраналі ўсе мажлівыя тэмы пад габрэйскім сонцам, ды і пад паганскім таксама. Эміграцыя, сіянізм, асіміляцыя, уцёкі ў Амерыку, імкненне застацца дома. Кафэ – гэта «месца сустрэчы аднадумцаў», – пісаў адзін журналіст у першыя гады станаўлення берлінскай кафэ-культуры.
«Бізнесмен, які жадае абмеркаваць з кім-небудзь свае справы і стан сваіх акцый; журналіст, якому неабходна пачуць апошнія навіны і даведацца пра падзеі дня з газеты; чалавек з дастаткам, які нічога не робіць, але хоча здавацца кімсьці; афіцэры, студэнты, словам, усе, хто хоць неяк цікавіцца грамадскім жыццём».
***
У Нью-Ёрку, па меры распаўсюджвання культуры кафэ, мадэль «цэнтральнага кафэ», дзе збіраюцца ўсе жадаючыя, часта саступала месца раённым кафэ, якія належаць да той ці іншай супольнасці, як правіла, левай палітычнай. Эма Голдман, літоўская габрэйка, адчула сябе ў Нью-Ёрку як дома, прыйшоўшы ў кафэ ў Ніжнім Іст-Сайдзе, якое было добра вядома як анархісцкі прытон. Плавільны кацёл Нью-Ёрку, як ні дзіўна, спарадзіў самыя розныя тыглі.
***
Кава сам па сабе з'яўляецца свайго роду цуда-наркотыкам – стымулятарам, які палягчае выкананне задач, звязаных з увагай. Форма і сэнс кавярні, безумоўна, шмат у чым звязаныя са сувяззю паміж кавай і сацыяльнай стымуляцыяй. Сапраўды, адна з гістарычных функцый кавы заключалася ў тым, каб не быць алкаголем. Еўрапейскія культуры, якія заўсёды пілі піва замест небяспечнай вады, былі вызваленыя ад здранцвення са зʼяўленнем напояў з кафеінам. Кавярні былі пляцоўкамі для трэніроўкі ўважлівасці. Яны рабілі горад пільным.
***
Як жа быць з хабермасаўскім бачаннем кафэ як арэны грамадзянскай супольнасці і грамадзянскай супольнасці як асновы асвечанага грамадства? Безумоўна, кафэ можа стаць асновай эмансіпіраванага жыцця. Але ў даследаванні выяўляецца парадокс: як бы старанна ні былі сфармуляваны яго прынцыпы, якімі б высокімі ні былі яго столі, грамадзянская супольнасць не можа абараніць касмапалітычныя супольнасці ад нападу, калі яно адбываецца. Кафэ можа стаць падмуркам, але ніколі не зможа стаць крэпасцю.
***
Самыя немыя сцэны ў кнізе Пінскера – з Варшавы, дзе такія любімыя ўстановы гета, як Cafe Sztuka, працягвалі працаваць аж да канчатковага выгнання габрэяў у Трэблінку ў 1943 годзе.
Спевакі спявалі, танцоры танчылі, пры папушчальніцтве лёгка падкупленых немцаў, і хоць шматлікія асуджалі легкадумнасць (і няяўнае супрацоўніцтва з немцамі) гэтых апошніх кафэ, пісьменнік Мішэль Мазор справядліва адзначыў іх «бесперапыннае існаванне ў горадзе, які немцы разглядалі як могілкі – ці не было гэта, у пэўным сэнсе, пратэстам гета, яго пацвярджэннем права на жыццё?».
***
Пінскер заканчвае сваю кнігу меланхалічным апавяданнем пра шлюбную пару з Ніжняга Іст-Сайда Манхэтэна, якая каля дзесяці гадоў таму паспрабавала адкрыць класічную кавярню ў сярэднееўрапейскім стылі і пацярпела няўдачу. Арэндная плата была занадта высокая, кліентура занадта неспакойная. Тым не менш, у нашы дні вуліцы любога амерыканскага горада мільгаюць кавярнямі, якія прывабліваюць полчышчы заўсёднікаў з наўтбукамі, якія імкнуцца правесці ў іх як мага больш часу.
Стандартнае адрозненне нашай цывілізацыі пасля Starbucks ад зніклай цывілізацыі кафэ заключаецца ў тым, што калі ў класічных кафэ сэнс быў у зносінах з людзьмі, а сэнс працоўнага дня ў Starbucks ці ў яго канкурэнтах ніколі не заключаецца ў зносінах з людзьмі. Праводзячы дзень у Інтэрнеце, можна мець зносіны з сябрамі, прыхільнікамі і каханкамі, але яны існуюць у эфіры, а не ў кавярні. У сучаснай кавярні мы не дзелім прастору, а проста арандуем яе.
***
Аднак усе гэтыя адзінокія і адчужаныя габрэйскія пісьменнікі таксама былі недзе ў іншым месцы – закінутыя ў кнігах і газетах, якія і былі сапраўдным баўленнем часу ў кафэ. Важныя не словы чалавека, які сядзіць за суседнім столікам, а адчуванне блізкасці – пачуццё магчымасці вылучыць сваю ідэнтычнасць сярод іншых ідэнтычнасцяў, быць патэнцыйна прыватным у публічнай прасторы і выпадкова публічным, нават пагрузіўшыся ў прыватныя мары.
Гэтым тонкім звычкам суіснавання вучыць як адначасовае клацанне клавіятур у зашклёнай эспрэса-сеткі, так і штуршкі локцямі ў Варшаве пры гартаванні старонак «Literarishe Bleter». Маўклівая блізкасць сацыяльных тыпаў уяўляецца невысакародным і неадэкватным сацыяльным ідэалам. Але ён застаецца першым прынцыпам больш “пітных” формаў плюралізму.
***
Дзякуй што прачыталі, калі вам спадабалася — можаце расшарыць тэкст сябрам.
Праект адкрыты і для іншых аўтараў. Калі вы хочаце прапанаваць нешта сваё — пішыце на пошту — cappuccinator@proton.me